ભારત અને ગુજરાતના સાક્ષરતા આંકડા (in गुजराती)

ભારત અને ગુજરાતના સાક્ષરતા આંકડા તેમજ સાક્ષરતા સાથે જોડાયેલા અન્ય મહત્વપૂર્ણ તથ્યોની નીચે વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી છે:

1. ભારતનો સાક્ષરતા દર:

ભારત, વિશાળ ભૌગોલિક ક્ષેત્ર અને વસ્તી ધરાવતો દેશ, સાક્ષરતા ક્ષેત્રે છેલ્લા ઘણા દાયકા દરમિયાન મહત્વપૂર્ણ પ્રગતિ કરી છે. 2011 ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર, ભારતનો સરેરાશ સાક્ષરતા દર 74.04% છે. 

- પુરુષોનો સાક્ષરતા દર: 82.14%

- મહિલાઓનો સાક્ષરતા દર: 65.46%

તેના કરતાં 2001 ની વસ્તી ગણતરીમાં ભારતનો સાક્ષરતા દર 64.83% હતો, જે છેલ્લા દાયકામાં લગભગ 9.21% નો વધારો દર્શાવે છે.

2. ગુજરાતનો સાક્ષરતા દર:

ગુજરાત, ભારતના મુખ્ય વિકસિત રાજ્યોમાંથી એક, સાક્ષરતા ક્ષેત્રે પણ આગળ છે. 2011 ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ગુજરાતનો સરેરાશ સાક્ષરતા દર 78.03% છે, જે રાષ્ટ્રીય સરેરાશ કરતાં વધુ છે.

- પુરુષોનો સાક્ષરતા દર: 85.75%

- મહિલાઓનો સાક્ષરતા દર: 69.68%

ગુજરાતમાં સાક્ષરતા વધારવા માટે રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ, સરકારી યોજનાઓ અને ખાનગી સંસ્થાઓના સહયોગથી શિક્ષણ ક્ષેત્રે ઘણા પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા છે.

3. રાજ્યોમાં સાક્ષરતા દરની તુલના (2011):

- સર્વોચ્ચ સાક્ષરતા ધરાવતાં રાજ્યો:

  - કેરળ: 93.91%

  - લક્ષદ્વીપ: 92.28%

  - મિઝોરમ: 91.58%

  

- નિમ્ન સાક્ષરતા ધરાવતાં રાજ્યો:

  - બિહાર: 61.80%

  - ઝારખંડ: 66.41%

  - ઉત્તર પ્રદેશ: 67.68%

4. શહેરી અને ગ્રામીણ સાક્ષરતા વચ્ચેનો અંતર:

શહેરી અને ગ્રામીણ વિસ્તાર વચ્ચેના સાક્ષરતા દરમાં પણ નોંધપાત્ર તફાવત છે:

- **શહેરી સાક્ષરતા:** 84.1%

- **ગ્રામીણ સાક્ષરતા:** 68.91%

ગુજરાતમાં પણ આ અંતર જોવા મળે છે. શહેરી વિસ્તારોમાં શિક્ષણની સરળ ઉપલબ્ધતા અને સવલતો વધુ હોવાથી શહેરી સાક્ષરતા દર વધુ છે. 

5. લિંગ આધારિત અસમાનતા:

ભારતમાં લિંગ આધારિત સાક્ષરતા દરમાં પણ નોંધપાત્ર તફાવત છે. પુરુષોનો સરેરાશ સાક્ષરતા દર મહિલાઓ કરતાં ઉંચો છે. ગુજરાતમાં પણ આની અસર સ્પષ્ટ છે:

- પુરુષો અને મહિલાઓ વચ્ચે લગભગ 16% નો તફાવત છે. 

  - પુરુષો: 85.75%

  - મહિલાઓ: 69.68%

6. ભારતની સાક્ષરતા વિકાસ માટેની યોજનાઓ:

ભારત સરકારે સાક્ષરતા અને શિક્ષણ સુધારવા માટે અનેક યોજનાઓ શરૂ કરી છે, જેમાં "સર્વ શિક્ષા અભિયાન" અને "સાક્ષર ભારત મિશન" જેવી પહેલો સામેલ છે.

- સર્વ શિક્ષા અભિયાન: 6 થી 14 વર્ષના બાળકો માટે મફત અને ફરજિયાત પ્રાથમિક શિક્ષણ ઉપલબ્ધ કરાવવાનું લક્ષ્ય ધરાવે છે.

- સાક્ષર ભારત મિશન: 15 વર્ષથી ઉપરના વયના નાગરિકોને સાક્ષર બનાવવાનું લક્ષ્ય ધરાવતું રાષ્ટ્રીય મિશન છે, જેમાં મહિલાઓ પર ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવે છે.

7. ગુજરાતની સ્થાનિક શિક્ષણ નીતિઓ:

ગુજરાતમાં, શિક્ષણની ગુણવત્તા વધારવા માટે ઘણી યોજનાઓ અમલમાં છે. "કન્યા કેળવણી" અને "શાળાપ્રવેશોત્સવ" જેવી યોજનાઓ દ્વારા ખાસ કરીને મહિલાઓના શિક્ષણમાં વધારો કરવામાં સફળતા મળી છે. આ કાર્યક્રમોનો મુખ્ય ઉદ્દેશ વિદ્યાર્થીઓને શાળામાં પ્રવેશ કરાવવો અને તેમને શિક્ષણની સુલભતા પ્રદાન કરવી છે.

8. કન્યા કેળવણી અને બેટી બચાવ બેટી પઢાવ:

ગુજરાત સરકાર દ્વારા “કન્યા કેળવણી” જેવા કાર્યક્રમો દ્વારા મહિલાઓના સાક્ષરતા વધારવાના પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા છે. "બેટી બચાવ, બેટી પઢાવ" ના અભિયાન દ્વારા દેશભરમાં મહિલાઓના શિક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું છે.

9. ડિજિટલ સાક્ષરતા:

ડિજિટલ સાક્ષરતા વધુ મહત્વપૂર્ણ બની છે, ખાસ કરીને ગુજરાતમાં. કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકાર દ્વારા "ડિજિટલ ઈન્ડિયા" અભિયાન હેઠળ શાળાઓમાં ડિજિટલ શિક્ષણ અને ટેક્નોલોજીનો વધુ ઉપયોગ પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે.

અંતરરાષ્ટ્રીય સાક્ષરતા ડેટા પર એક નજર કરીએ તો, વૈશ્વિક સ્તરે સાક્ષરતા ક્ષેત્રે મહત્વપૂર્ણ પ્રગતિ થઈ છે, પરંતુ વિવિધ દેશો અને પ્રદેશોમાં હજુ પણ અસમાનતાઓ જોવા મળે છે. નીચે વૈશ્વિક સાક્ષરતા દર અને સંબંધિત મહત્વપૂર્ણ આંકડા આપેલા છે:

1. વૈશ્વિક સાક્ષરતા દર:

યુનેસ્કો (UNESCO) ના 2021 ના આંકડા મુજબ, વિશ્વની સરેરાશ સાક્ષરતા દર લગભગ 86% છે. આ દર દેશો અને પ્રદેશોમાં અલગ અલગ છે. વિકસિત દેશોમાં સાક્ષરતા દર લગભગ 99% છે, જ્યારે વિકસાતા દેશોમાં આ દર ખૂબ ઓછો છે.

2. પ્રદેશ અનુસાર સાક્ષરતા દર:

- ઉત્તરી અમેરિકા અને યુરોપ: આ ક્ષેત્રોમાં સાક્ષરતા દર લગભગ 99% છે. અહીં મોટાભાગના લોકો બેઝિક શિક્ષણ સુધી પહોંચી ગયા છે અને ડિજિટલ સાક્ષરતા પણ ઊંચી છે.

  

- એશિયા: એશિયામાં સાક્ષરતા દરમાં મોટા ફેરફાર જોવા મળે છે. પૂર્વ એશિયા (જાપાન, દક્ષિણ કોરિયા) માં સાક્ષરતા દર 95% થી વધુ છે, જ્યારે દક્ષિણ એશિયા (ભારત, પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ) માં આ દર 75-80% ની વચ્ચે છે.

  

- અફ્રિકા: સાબ-સહારા અફ્રિકા (Sub-Saharan Africa) માં સાક્ષરતા દર સૌથી ઓછો છે. અહીં સરેરાશ સાક્ષરતા દર 65% આસપાસ છે. ખાસ કરીને મહિલાઓ અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં આ દર ખૂબ ઓછો છે.

- લેટિન અમેરિકા: લેટિન અમેરિકા અને કેરિબિયન પ્રદેશની સરેરાશ સાક્ષરતા દર લગભગ 93% છે, જો કે કેટલાક ગરીબ વિસ્તારોમાં આ દર 80% કરતા પણ ઓછો છે.

3. લિંગ આધારિત અસમાનતા:

વિશ્વવ્યાપી સ્તરે, સ્ત્રીઓની સરેરાશ સાક્ષરતા દર પુરુષોની સરખામણીએ લગભગ 7% ઓછી છે. ખાસ કરીને અફ્રિકા અને દક્ષિણ એશિયા જેવા વિસ્તારોમાં સ્ત્રીઓની સાક્ષરતા દર ખૂબ નીચો છે.

- ઉત્તરી અફ્રિકા: આ વિસ્તારમાં પુરુષોની સાક્ષરતા દર 78% છે, જ્યારે સ્ત્રીઓની સાક્ષરતા દર 65% છે.

- દક્ષિણ એશિયા: અહીં પુરુષોની સાક્ષરતા દર લગભગ 80% છે, જ્યારે સ્ત્રીઓની દર લગભગ 67% છે.

4. બાળકોની સાક્ષરતા અને શિક્ષણ:

- વિશ્વવ્યાપી સ્તરે લગભગ 250 મિલિયન બાળકો શિક્ષણથી વંચિત છે અથવા તેઓએ શાળા છોડી દીધી છે.

- દક્ષિણ એશિયા અને અફ્રિકામાં પ્રાથમિક શિક્ષણ સુધી પહોંચી જવું હજુ પણ ચિંતાનો વિષય છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રનું લક્ષ્ય છે કે 2030 સુધીમાં તમામ બાળકોને ગુણવત્તાસભર પ્રાથમિક શિક્ષણ મળી રહે.

5. વયસ્ક સાક્ષરતા (Adult Literacy):

વિકસાતા દેશોમાં, વયસ્ક લોકોની સાક્ષરતા દર હજુ પણ ઓછી છે. વૈશ્વિક સ્તરે લગભગ 773 મિલિયન વયસ્ક (15 વર્ષથી ઉપરના) લોકો હજુ પણ સાક્ષર નથી. આમાંથી બે તૃતિયાંશ સ્ત્રીઓ છે, જે લિંગ આધારિત અસમાનતા દર્શાવે છે. સબ-સહારા અફ્રિકા અને દક્ષિણ એશિયા આ ગેરસાક્ષર વયસ્કોની મહત્તમ વસતિ ધરાવે છે.

6. ડિજિટલ સાક્ષરતા:

ડિજિટલ સાક્ષરતાનું મહત્વ સતત વધી રહ્યું છે, પરંતુ આ પણ અસમાનતાનો એક મોટો ક્ષેત્ર છે. વિકસિત દેશોમાં લગભગ 90% વસતિ ઈન્ટરનેટનો ઉપયોગ કરે છે, જ્યારે વિકસાતા દેશોમાં આ આંકડો 30% થી ઓછો છે. ખાસ કરીને અફ્રિકા અને દક્ષિણ એશિયામાં ડિજિટલ સાક્ષરતા ખૂબ જ નબળી છે.

7. શરણાર્થીઓ અને સ્થળાંતરિત વસ્તી:

સંયુક્ત રાષ્ટ્રના આંકડા મુજબ, વિશ્વમાં 80 મિલિયનથી વધુ શરણાર્થીઓ અને સ્થળાંતરિત લોકો છે, જેમની સાક્ષરતા દર સામાન્ય વસ્તીની સરખામણીએ ખૂબ ઓછી છે. શરણાર્થી બાળકો માટે શિક્ષણની ઉપલબ્ધિ એક મોટું પડકાર છે, અને વિશ્વભરના લગભગ 50% શરણાર્થી બાળકો શાળાઓમાં પ્રવેશ મેળવતા નથી.

8. ગરીબી અને શિક્ષણ:

વિશ્વ બેંકના આંકડા દર્શાવે છે કે ગરીબી અને શિક્ષણ વચ્ચે સીધો સંબંધ છે. વિકસાતા દેશોમાં શિક્ષણના અભાવને કારણે ગરીબી વધુ રહે છે. શિક્ષણમાં રોકાણ માત્ર વ્યક્તિગત વિકાસમાં જ નહીં, પણ દેશના આર્થિક વિકાસમાં પણ મુખ્ય યોગદાન આપે છે.

9. સ્થાયી વિકાસ લક્ષ્ય (SDGs) અને સાક્ષરતા:

સંયુક્ત રાષ્ટ્રના સ્થાયી વિકાસ લક્ષ્ય (SDGs) માં સાક્ષરતા અગત્યનું માનવામાં આવ્યું છે. "ગુણવત્તાસભર શિક્ષણ" (ગોલ 4) નો ઉદ્દેશ્ય 2030 સુધીમાં તમામ બાળકો અને વયસ્કોને સાક્ષર બનાવવા અને દરેક માટે શિક્ષણની સુલભતા સુનિશ્ચિત કરવી છે.

આ આંકડાઓ દર્શાવે છે કે વૈશ્વિક સ્તરે સાક્ષરતા ક્ષેત્રે ઘણું સુધારાયું છે, પરંતુ ઘણા દેશો અને પ્રદેશોમાં અત્યાર સુધીમાં ઘણું કામ કરવાની જરૂર છે. ખાસ કરીને લિંગ આધારિત અસમાનતા, ડિજિટલ સાક્ષરતા, અને વયસ્ક શિક્ષણમાં વધારે ધ્યાન આપવાની જરૂર છે.

નિષ્કર્ષ:

ભારત અને ગુજરાત બંનેમાં સાક્ષરતા દરમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ થઈ છે. જો કે, પુરુષ અને મહિલા, શહેરી અને ગ્રામીણ, તેમજ શૈક્ષણિક સવલતોમાં આર્થિક વંચિત વર્ગ વચ્ચેના તફાવતને કારણે સાક્ષરતા દરમાં હજુ પણ ઘણું કામ કરવાની જરૂર છે.