ਪੰਜਾਬ: ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਤੱਕ


ਪੰਜਾਬ: ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਤੱਕ

ਪੰਜਾਬ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ" (ਪੰਜ + ਆਬ), ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਦੀਪ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਜਾਊ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਧਨਾਢ਼ ਖੇਤਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ, ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਝੇਲਮ ਦਰਿਆ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਾਈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਜਾਬ

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਆਚਾਰ (2600–1900 ਈ.ਪੂ.) ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰੱਪਾ (ਮੌਜੂਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਰਿਗਵੇਦਿਕ ਯੁੱਗ (1500 ਈ.ਪੂ.) ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ "ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ" ਖੇਤਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਮੌਰਿਆ ਸਾਮਰਾਜ (321–185 ਈ.ਪੂ.) ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਿਆ ਅਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਮਹਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬੌੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਇਆ। ਟਕਸਾਲਾ (ਟੈਕਸਿਲਾ) ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। 326 ਈ.ਪੂ. ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਨੇ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਝੇਲਮ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਪੋਰਸ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।

ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬ

ਮੱਧਕਾਲ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤਰੀ-ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਹੋਏ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਰਿਹਾ। ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ, ਗੌਰੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਸੁਲਤਾਨਤ ਨੇ ਇਥੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੂਫੀ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਫਲੇ-ਫੂਲੇ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ (1173–1266) ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ (1469–1539) ਨੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕਤਾ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।

ਮੁਗਲ ਯੁੱਗ (1526–1707) ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਕਈ ਵਾਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਿਹਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 1699 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਪਹਿਚਾਣ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਈ।

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ

18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਤਾਕਤ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਉਭਰੀਆਂ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (1780–1839) ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਫ਼ੌਜ ਬਣਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਮਰਾਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਅੰਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ (1845–1849) ਹੋਏ। ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ 1849 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ।

ਉਪਨਿਵੇਸ਼ੀ ਪੰਜਾਬ

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ (1849–1947) ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ, ਰੇਲਵੇ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। "ਕੇਨਾਲ ਕਾਲੋਨੀਆਂ" ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਨਾਜ ਘਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ। ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ (1913), ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਤਲੇਆਮ (1919) ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਉਦਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ।

1947 ਦੀ ਵੰਡ

ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੰਡ (1947) ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਅਧਿਆਇ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਂਤ ਧਾਰਮਿਕ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਬੇਘਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਦਸ ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ। ਲਾਹੌਰ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਮਲਤਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਦਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਜਲੰਧਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਹੇ।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਪੰਜਾਬ

ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣਤਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। 1966 ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (1960–70 ਦੇ ਦਹਾਕੇ) ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਨਾਜਘਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

ਪਰ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇਖੀ। ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ (1984) ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਅਮਨ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਝੰਝੋੜਿਆ। 1990 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਾਲਾਤ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਧਰੇ।

ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ

ਅੱਜ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਗੇਂਹੂ ਅਤੇ ਚੌਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ— ਭੰਗੜਾ, ਗਿੱਧਾ, ਬੈਸਾਖੀ, ਲੋਹੜੀ, ਗੁਰਪੁਰਬ— ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਕੁਝ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਭੂਜਲ ਪੱਧਰ ਦੀ ਘਟੋਤੀ। ਫਿਰ ਵੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੌਸਲੇ, ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਫ਼ਰ — ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਤੱਕ — ਇਸਦੀ ਲਚੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੌਰਿਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਹਮਲਿਆਂ, ਸਾਮਰਾਜਾਂ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ, ਵੰਡ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਵੀ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ।


Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

ભારત અને ગુજરાતના સાક્ષરતા આંકડા (in गुजराती)

ભારત અને ગુજરાતના સાક્ષરતા આંકડા તેમજ સાક્ષરતા સાથે જોડાયેલા અન્ય મહત્વપૂર્ણ તથ્યોની નીચે વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી છે: 1. ભારતનો સાક્ષરતા દર: ભારત, વિશાળ ભૌગોલિક ક્ષેત્ર અને વસ્તી ધરાવતો દેશ, સાક્ષરતા ક્ષેત્રે છેલ્લા ઘણા દાયકા દરમિયાન મહત્વપૂર્ણ પ્રગતિ કરી છે. 2011 ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર, ભારતનો સરેરાશ સાક્ષરતા દર 74.04% છે.  - પુરુષોનો સાક્ષરતા દર: 82.14% - મહિલાઓનો સાક્ષરતા દર: 65.46% તેના કરતાં 2001 ની વસ્તી ગણતરીમાં ભારતનો સાક્ષરતા દર 64.83% હતો, જે છેલ્લા દાયકામાં લગભગ 9.21% નો વધારો દર્શાવે છે. 2. ગુજરાતનો સાક્ષરતા દર: ગુજરાત, ભારતના મુખ્ય વિકસિત રાજ્યોમાંથી એક, સાક્ષરતા ક્ષેત્રે પણ આગળ છે. 2011 ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ગુજરાતનો સરેરાશ સાક્ષરતા દર 78.03% છે, જે રાષ્ટ્રીય સરેરાશ કરતાં વધુ છે. - પુરુષોનો સાક્ષરતા દર: 85.75% - મહિલાઓનો સાક્ષરતા દર: 69.68% ગુજરાતમાં સાક્ષરતા વધારવા માટે રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ, સરકારી યોજનાઓ અને ખાનગી સંસ્થાઓના સહયોગથી શિક્ષણ ક્ષેત્રે ઘણા પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા છે. 3. રાજ્યોમાં સાક્ષરતા દરની તુલના (2011): - સર્વોચ્ચ સાક્ષરતા ધરાવતાં રાજ્યો:   - કે...
Read more

BRICS SUMMITT 2024

Image
BRICS Summit 2024: Strengthening Global Cooperation and Multipolarity The 16th BRICS Summit, scheduled for 2024, promises to be a pivotal moment in the evolution of the global economic order. As the world grapples with unprecedented challenges, the BRICS nations – Brazil, Russia, India, China, and South Africa – will convene to foster cooperation, promote multipolarity, and address pressing global issues. Key Objectives: 1. Strengthening Economic Ties: Enhancing trade, investment, and infrastructure development among member nations. 2. Global Governance Reform: Advocating for a more inclusive and representative international system. 3. Multilateral Cooperation: Addressing climate change, pandemics, and regional security concerns. 4. Innovation and Technology: Promoting collaboration in AI, renewable energy, and digital economy. Thematic Focus: The 2024 BRICS Summit is expected to focus on: 1. Global Economic Recovery: Strategies for sustainable growth and development. 2. Cl...
Read more

न्यूक्लियर पावर (परमाणु ऊर्जा) वाले देशों की सूची, उनकी संख्या, विशेषताएँ, लाभ, नुकसान, और भविष्य

न्यूक्लियर पावर (परमाणु ऊर्जा) वाले देशों की सूची, उनकी संख्या, विशेषताएँ, लाभ, नुकसान, और भविष्य  परमाणु ऊर्जा से बिजली उत्पादन करने  वाले प्रमुख देश: परमाणु ऊर्जा से बिजली उत्पादन करने वाले देश, जिनके पास परमाणु रिएक्टर हैं, उनकी संख्या समय-समय पर बदलती रहती है। वर्तमान में विश्वभर में करीब 30 से अधिक देश ऐसे हैं जो अपनी ऊर्जा जरूरतों को पूरा करने के लिए परमाणु ऊर्जा का इस्तेमाल करते हैं। निम्नलिखित कुछ प्रमुख देश और उनकी विशेषताएँ हैं: ---  1. संयुक्त राज्य अमेरिका (USA)    - न्यूक्लियर रिएक्टर्स की संख्या: 92 (2023 के अनुसार)    - विशेषताएँ:        - सबसे अधिक न्यूक्लियर रिएक्टर होने वाला देश।      - कुल बिजली उत्पादन का लगभग 20% परमाणु ऊर्जा से होता है।      - उन्नत और सुरक्षित तकनीक का इस्तेमाल।      - सबसे बड़ी और सुरक्षित परमाणु ऊर्जा उद्योग।    - लाभ: ऊर्जा की जरूरतों को पूरा करने में अत्यधिक विश्वसनीय।    - भविष्य: उन्नत तकनीक पर कार्य जारी है, जैसे कि छ...
Read more